قربانی جامی - محمد رضا

مقدمه

لغات و اصطلاحات روستای تقی آباد تربت جام  

اتاق شهری : اتوبوس
اتیش برق : رعد و برق – آسمان غره
اَجُّش : اصلاً
اَجَق و وَجَق : متفاوت / مختلف
اَجیر : هوشیار
اَجیرخواب: کسی که خوابش سبک است
اِختلاط : گفتگو
اختَه : عقیم
اَخْکوک: زردآلوی نارس
اخم وتخم- اوقات تلخی
ادا- حرکت لغو و تقلید
اُردَنگی- لگدی که با زانو زده شود
اَرّوکْ : لثه
از دستی : ازروی عمد
ازبری خدا : ترا به خدا قسم
اِسْتاق : حیوان غیر آبستن
اِشْتو : چطور
اِشکاف : کمد دیواری
اطفار - ادا و حرکات لوس و بی مزه
اَلْبَد : شاید
اَلخ پَلخ : رنگارنگ شوخ
اَلدَنگ- لوده و بی غیرت و بی کار و بار...
اَلِش بِدَر : عوض کردن
اَلّیز : لگد پراکنی
اَمْبِجین : وسنی
اَمْبُن : کیسه کوچک
انبار : کود حیوانی
اَنتیک : ارزشمند
اِنِه : نشان دادن چیز پیداشده
اودُزَّک : نوعی سوسک
اورِتینه : دختر بالغ
اورُغ : باد گلو
اوِسْت: آبستن
اوسنه : قصه
اوشُرشُری : آبشار
اوقوروت : قره قروت
اولَه : تاول
اَیاس : شبهای سرد و بی ابر زمستانی
ایساخْ : همین طور
ایماق : عامی / مرد ساده لو
اینجِگا : اینجا
آپاردی- شخص زبان دراز
آخوند آذُن :هنگام اذان مغرب
آش مال : پاچه خوار
آق مُلّا :آق میرزا (شوهرخواهر/شوهرخاله )
آمُختَه : رام / عادت کرده
باباغوری- کسی که چشمش ازکاسه بیرون آمده باشد.
بابو : پدر بزرگ
بادوک : خود پسند و زود رنج
بَجَه : باجناق
بِجّی : فرار کن
بُچْ : گونه / لب
بَخْتَه : بره نر دوساله
بُخچه/:پارچه ای یا دستمالی که با آن چیزی مثل مواد غذایی یا ....گذاشته و مورد استفاده ای مثل ساک دارد
بِدَرانداز : سست زبان
بِدّول : زشت
بِرار : برادر
بَرجِمَه : نوعی خورجین
بَرزَخ : ناراحت
بَرْق: محل ورود آب به زمین کشاورزی
بُروف کَش : فراری دادن / راندن
بِره کُمُری : بره ای که دیرتر متولد شده است
بِرَی که : برای اینکه
بِسْت : بایست
بُقْ : گونه / لپ
بكوب: با شتاب, تند
بَلْکُم : شاید
بِلَّوسی : سیلی
بُمبُل : کلک / حقه
بُنْچَه : دسته ( بنچه پول :دسته پول )
بوجول: قطعه‌ای از استخوان گوسفند
بود : کامل / تمام
بونوج : گهواره
به جو رسید : از خدا خواست
بی بی : مادر بزرگ
بی رَگ : بی غیرت
بیخ‌جِلِنْگی: خربزه‌ای کوچک و شیرین که در فاصلة کمی از ریشه تشکیل می‌شود
بیخی : کُلاً
بَیْدَم : سرمای زیاد / سوز
بیده : علف خشک بهم پیچیده
بیگاه : بی موقع
پابِیل : بیل زدن
پاتیل : ظرف غذای چوپان
پاسّوک : کسی که زیاد پرسه می زند
پاکوه : دامنه کوه،
پال پال : جستجو
پا‌لِنْگی : پشت پا
پالیز : مزرعه خربزه / جالیز
پایه غرغره : تندر / رعد و برق
پِتَّس : صدای خاموش شدن چراغ نفتی
پِتَک : پارچه ای از جنس پشم که مردان زمستانها به دور ساق پا می پیچند
پَتی- برهنه.
پِتیخ : موی پریشان / آشفته
پِچ پِچ کردن- درگوشی حرف زدن
پُخْپِلَه : قلقلک
پِخَل : کاه ( ساقه خشک شده گندم)
پِخِل: آلودگی دورچشم
پُخلَه : عتاب کردن / حمله کردن
پُرتخم : به فرد کینه دوزمی گویند
پِرتو : رها / افتاده
پَرخو : محل نگهداری آرد و گندم
پَردُم : نخی که به انتهای پالان الاغ وصل می‌شد که پالان فیکس شود
پُرْسَه : عزا داری
پِرِنْچَه : پرنده ای که قادر به پرواز است
پُشتی- کمک و یار و یاور را گویند.
پِشگِل : سرگین گوسفند و بز
پِشِنْگ : ریختن آب/ پاشیدن آب
پَشنه : پائین
پِکَر- گیج / منگ ...
پِلاس : نوعی زیر انداز
پِلَخْمون : تیرکمان
پلشت : کثیف
پِنْدِری : گمان کنی
پُنْگ :جوانه درخت و گیاه
پوخ پوخ : ریز ریز
پودَه : پوسیده
پوز : دماغ / بینی
پوز دِماغ : آدم مغرور
پوزخند : خنده از روی تمسخر
پی چُرْتید : عقب نشینی کرد
پی غَرَه : گلایه
پیتو : مکان تابیدن آفتاب
پِیَر : پدر
پیروک : پژمرده
پیش دَهن : فضول
پیش زَدَه : ناپسری/ نادختری
پیش کِلَفْج : پرحرف
پیشون : عقب/ اندرون
پیلو: محل دوشیدن گوسفندان
پینَک : جبین / پیشانی
پینُم : پنهان
پینه : وصله
تات : گیج ، منگ
تاریک ماه : شب تاریک
تاس : کاسه مسی یا رویی
تُبرَه : کوله پشتی
تُپَّه : توپ
تُتُل: مدفوع چهارپایان
تَخت : راحت, آسوده.
تِذز : محل نگهداری حیوانات اهلی
تُرُپَّس/ تُلُپَسْ : صدای افتادن چیزی یا کسی
تِرقَز : پرتاب
تِریخْت : راست ایستاده
تِریش تِریش : پاره پاره
تشر- اوقات تلخی و غضب
تِقاس : انتقام
تَکْشاد: اسمی برای بز
تَکَّه : بزغاله یکساله
تَلْخ : استخر
تُمْبون : زیرشلواری
تُمْبَه، چو‌تمبَه: چوبی که پشت درمی‌اندازند ، شب بند
تِمِنَه : سوزن بزرگ / جوال دوز
تَنغَل انداز : لم دادن / ماندن طولانی
تُنُک : پهن
تَنْگ:نخی که زیر پالان ودور سینة خر می‌پیچید
تُنّگُولی: کوزه کوچک
توشْک : گوساله ماده
توشْلَه: تیله
توقاج :داس
تُولَنْگ : هل دادن
تَه چَر : باقیمانده محصول دروشده
ته گوشی : سیلی
تَیْ : داخل
تیار : درست / کامل
تیت کردن : جدا کردن
تیت و بر : متفرق کردن
تیراش : چوبی برای تهیه آش
تیرکمان رستم : رنگین کمان
تین : حلب روغن بناتی
جاله: تگرگ
جاهل : جوان
جَرجَر : صدای باران
جِرْق : زبر و زرنک
جُرَّه : دوران میان کودکی و جوانی
جِزْغالَه : پی بریان
جُغْ : چوبی که هنگام شیار زمین یه گردن گاو می اندازند
جِفَنگ : شوخی / مزاح
جِفَنگ- به معنی مزخرف است و بی معنی.
جِگ : فله / شیر اولیه گوسفند و گاو
جِگا : بستر / رختخواب
جُل- به معنی فرش است..
جُل و پِلاس : اساس خانه
جُل و پوستک : وسائل ناچیز خانه
جُلَّسْ : تکان آهسته و ناگهانی
جِلِنْگ : بوته / بیاج
جُمْبور : تکان
جِمِلی : دوقلو
جُنُمَّرگ : جوان مرگ
جِوال : بزرگتر از کیسه گونی
جوانه: گاو نر جوان
جودانه: شاخه های نورسته درخت
جوز: گردو
جُوکاری : لایروبی جوی‌ها بصورت همیاری
جول جول : تکان گردن
جیر و پیز- صدای پرندگان است و همهمه اشخاص نازک صدا را نیز گویند.
جیزَّک دادن : عذاب دادن
چاخو : چاه کن ، مقنی
چارتاق : بازِ باز
چاردُبَر : اطراف
چای جوش : کتری
چُپ کِرد : ساکت شد
چَپَّر : وسیله ای برای خرمن کوبی
چُخْت : سقف
چُخَه : کت
چراغ بِرات : شب قبل از نیمه شعبان
چَرشو : چادر شب
چَرقَد : روسری ، سربند خانمها
چرند - سخنان لاطایل و بی پا را گویند.
چُرنَه : لوله کتری ، قوری و آفتابه
چِغِل : الک / سرند
چِغَلْ : کلک زن / حیله کار
چغوک : گنجشک
چغوک‌زرد: گنجشک کوچک زرد رنگ
چُقُنْد : تپل / چاق
چَکْ : چهارشاخ
چِکْلَه : قطره
چِل کردن : روی هم گذاشتن
چِل مرد : مرد کوتاه قد
چَلْپاسَه : مارمولک
چُلّر: بی بند و بار
چُلُق : انسان یا حیوان دست وپا شکسته
چلِّه ی بزرگ : بهمن وده روز اول اسفند
چلِّه ی خورد : بیست روز پایان اسفند
چِلیک : ظرف نفت
چَم : مهارت
چَم چَم کردن : قصد کاری کردن
چُمبَه :  زدن / کتک
چِنَق : چانه
چِنْگْ : نوک ، گوشه  
چَوانداختن : شایعه سازی
چوبکاری کردن: خجالت دادن
چوچلنک : ویشگون
چوخط : چوبی برای ثبت بدهی
چوری : النگو
چینه : غذای مرغ و خروس و سایر پرندگان
حولی : صحن حیاط
خارپُشتک: خارپشت
خارزیر : خار شتری
خاک بسر : بدبخت
خالو : دائی
خُچار : فشار
خُدَیْ : با / همراه
خرگزبارون : باران تند ، رگبار
خُرناس: صداي خرخر آدم خوابيده
خروس خُن : هنگام سحر
خِز کُن : بدو / سریع بیا
خِزَه : کشو
خُسُر : پدر زن
خُسُر بوره : برادر زن
خُشْ : مادر زن
خُش خُشَک : آهسته
خِطَّه : جاده
خفتی : گردن بند
خُفَه : سرفه
خِلتَه: کیسه‌ای از پارچه( برای پول) ، همیان
خلَمَه : بچه گوسفند و بز
خِلّوک: کسی که آب بینی‌اش مدام آویزان باشد
خُن طَمَعَ : طماع
خَنه‌چه : آلونک
خَوش خَوش : قرعه کشی
داروگرم : فلفل سیاه
داشت : دوام
داوول : مترسک
دَدَ : خواهر
دَر دادن : اتش زدن
دَرْچْه : پنجره
دُرنَه :گلوله پارچه ای
دست نماز : وضو
دستخوْ: وسیله‌ای برای وجین کردن محصولات کشاورزی
دِستوک : وسیله قالی بافی
دَسلاف : شروع
دِق شدن: دلتنگ شدن
دل جم : خاطر جمع
دل دلوک : وسواسی
دلبند : جگر
دُلمَک " رتیل
دِلَنْگون : آویزان
دَلَه : هرزه
دم دمای صبح : سپیده دم
دَمَغ- آدم سرخورده
دَنگ و فَنگ :نظم و دقت زیاد 
دَوْ : فحش / ناسزا
دم دول : مه آلود
دَوری : سینی
دوشنه : دیشب
دوغِچ: ته‌مانده ترش مزة هنگام روغن کردن کره
دوکارد : قیچی بزرگ مخصوص چیدن موی گوسفندان
دول : سطل آب کشی
دولَّخ : گرد و خاک ..
دولَه : صدای ناله و زوزه سک یا شغال و گرگ
دیفال : دیوار
دیگدون : اجاق
رازینه / زینه : نردبان
رِجَه : بند لباس
روز زِده : آفتاب طلوع کرده
روز شیشته : خورشید غروب کرده
روغن زرد : روغن حیوانی
رَی کردن : فرستادن
زاچ : زائو
زاری زُرمَه : خواهش و تمنا
زاغ : پرنده سیاه پر رنگ  زاغ : سیاه رنگ
زِغِتَو : بسیار شور
زُلفی: قلاب در
زلم زیمبو- خرت و پرت
زِلَّه : خسته
زِنج : صمغ / شیره درخت
زِنْگیچه : آرنج
زواله : چونه، گلوله اي ازخمير
زیربار : زرشک کوهی
زیرچُلّی : پنهانی
سارُق : بقچه
سِبچَه : خربزه تازه رسته و نارس
سِبِسْک: یونجه
سُپُرز : طحال
سُتْ وپُت : درگوشی بدگوئی کردن
سربِدر : وارد / ماهر
سَرِبی شُم : بدون شام خوردن خوابیدن
سَرتُپَّه : بالای تپه
سِرْتَنْ: در حد، در اندازة
سَرِتیر کردن : تحریک کردن
سَردل : حوصله / صبر
سِرقی : دیوانه / حیران
سرَکیفی ؟ : حالت خوبه ؟
سرِگاه : بلندا
سَقِج : آدامس
سُقْدَه : فدا
سُقْدَه سَری : کمک از روی نارضایتی
سِکْچَه بازی : یک قل ، دوقل بازی کردن
سِمارُق : قارچ
سُمْباد : حالت سجده
سنگ پلخمون : سرگردان
سنگ چِلْ : چیدن سنگها روی هم
سَوز : سبز
سوزِنا : سبزی و خرمی
سوسِلِنْگ : چلچله
سُوْکُنی: کندن علف‌های هرزمزرعه
سیبچه : خریزه نارس
سَیْکا: سایه
شاخ شَنَه : تهدید
شاخ کشیدن : درد استخوان
شِبوش : شپش
شَتّا : پر سر صدا
شَخْلَه : شاخه درخت
شِر و وِر- حرفهای مزخرف و بی سر و پا
شُکُمْبَه : سیر آبی
شِلَپَّک : ریختن آب به بیرون
شِلَخته- فرد بی انضباط
شلم شوربا- در هم و بی نظم
شَلَه : چربی گوشت
شمال : نسیم و باد
شِندِل غاز : مبلغ ناچیز
شَو رَو : سوسک
شوره : خاک سوخته و مساعد کشاورزی
شوشک : ترکه تازه رسته درخت
شَونی : کهنه بچه
شیراز : ماست چکیده
شیشته : نشسته
شیشَکْ : گوسفند یکساله
صِبا : فردا
عَدِل : درست
عرّوک : گریان
غال : سوراخ
غال‌مُرغ‌دون: آغل مرغ
غُسُلخانه: مرده‌شورخانه
غِسیون : استفراغ
غَلِفت : دیگ بزرگ
غَوْ:سوراخی که برای بازی با تیله در زمین وبا فاصله یک متری ایجاد میشد
فاف : پودر لباسشوئی
قال : لانه /آشیانه پرندگان
قَبُرقَه : دنده
قِبَل : محل نگهداری حیوانات اهلی
قُچّاقْ : پر زور/ قوی / نیرومند
قِدید : گوشت خشک شده گوسفند
قِرتی- آدم ازخود راضی
قرشمال : زن بی حیا و رسوا
قُرص : محکم
قُرْغُن : سرحال
قُروت : کشک خشک
قُزبیت : زشت
قُشاد : مدفوع گاو گوساله
قُشَه : اخمو
قُطّه : شنا
قُطّی : کبریت
قُفْلَه : تاول
قِق : جیغ / فریاد
قَلْبِر : الک
قُلچُماق : قره چماق / فرد زورگو و قوی
قلّک : تیر کمان / پلاخن
قُلُمْبَه : کنایه
قُلُمْبَه : برآمدگی  
قُمار : ‌قُنداق
قمچین : شلاق اسب
قوچه زدن : کاشتن خربزه و خیار و هندوانه و . .
قودَه : پشته گندم یا هیزم
قَیماق: سرشیر
کاکُلی : موی سر
کال: بستر رودخانه
کالَه/ کَلَه: قطعه‌های کوچک زمین کشاورزی
کاوُرْ : بره ماده یکساله
کِپَل : ران / ساق
کُتْ کُتْ کردن : نق زدن
کِترَه – سخن بیهوده
کِتَل : پالان اسب و الاغ و ..
کُتَل : تل بزرگ خاک / تپه
کُتِنَه : انباشتن مقداری خاک روی هم
کَتّه : بزرگ
کُچوک : توله سک
کُخَّه : سرفه
کِرَتْ : بار/ دفعه
کُرْقْ : گودال کوچک
کَرّک‌سوز: پرنده ای وحشی شبیه کبوتر
کُروچ : صدای جویدن
کَشَف: سنگ‌پشت / لاک پشت
کَقْ : کال و نارسیده
کُقُّری : گودال کوچک
کِکیک : انگشت
کِلاج : چشم چب
کِلتَک : پرتاب
کُلوچ : نان مچاله شده و نیم سوز
کُلون : بزرگ
کِلَوَنگ : سرگرم
کلیز : زنبور
کِلیک : انگشت
کُمْبُل: پیازگیاه
کُمُری: محصولات دیرکاشت
کِندالی : زمین گیر / ازپا افتاده
کِنْدِنا : خمیازه
کندو : سیلو کوچک برای نگهداری آرد و گندم
کُنقز: سرگین‌غلتان
کَواره : شکم / بطن
کوسن : هبه مقداری گندم از خرمن به افراد
کوفه : جغد
کِیسن : جیب
کیشته : خشکبار ( میوه خشک شده )
گاز : گهواره کودک
گاش : حصاری برای نگهداری گوسفندان
گَپ : حرف / سخن
گُدار: سربالائی
گُردَه : پهلو / کلیه
گَرماس : غذای چوپانان از ترکیب شیر و ماست
گُرمُشت: ضربه‌ با مشت
کِرنِج : اخم   
گُرنِه : گلولة نخی یا پارچه‌ای
گُزَل : گوسفند سفید
گُستا : ویار زن آبستن
گَشیر : هویچ زرد / زردک
گل‌گلاب: گل محمدی
گُلُمْبادی یا گلمباتی‌: بلندی، برآمدگی طبیعی
گلوشون : سرخک
گِلّی: خربزة نارس
گُمار : نوبت چوپانی
گُمبذی : گنبدی
گِنْدَه : زشت / خراب
گورَنَه : چوب دستی
گوشِقَه : محل جمع کردن گاوها
گوشنه : کرسنه
گَه گَه : برادر
گیلوک : گل آلود
لاشی : مزرعه‌ای که محصولش چیده شده بود و مابقی برای استفاده همه آزاد بود
لِپِتُو : گلاویز شدن
لَت : کتک
لتَّه : پارچه کهنه
لَچَّک : سربند / روسری
لِخْشوک : لیز / سربودن
لَخشید : لیز خورد
لَش : جسد / مردار
لَغْ : لخت
لَکِتو : آویزان
لُکَّه : یکجا / جمع
لُمبَه : کلفت / عریض
لُمْبید : ریخت ، آوار شد
لِمَشت : کثیف
لُنْگُتَه : عمامه ، دستار
لنگه- به معنی همتا
لوده- آدم بی سر و پا
لوش : خیس / تر
لوش : لجن
لیسْک : لخت / برهنه
لیلاق- آدم بلندقد بی قابلیت را گویند.
مِ : من
ما نوروز : اسفند و روزهای اول فروردین
ماچ- بوسه است
ماله: شی ای است چوبی که برای تسطیح زمین پس از شخم زنی به کار می رود.
مَتَّه : نقطه آغاز
مَجْمَعه : سینی بزرگ
مَحکمه دکتر : مطب پزشک
مَحل- اعتنا
مُختین: برای، به خاطر
مَدّی که: همان‌قدر که، همان اندازه که
مُرده غَش : متمارض
مِسکه: کره
مِسمِسَک : آهسته
مَش غُل زَمه : مدیون
مُغُلِّت : بذله گو
ملّاق : پشتک / بارو
مَلَنْگ : درویش
مِن مِن کردن- به طور نارضایی و ترس آهسته سخن گفتن.
مِنْگال : داس
موسی کُتقی : یاکریم / قمری
مین : وسط
نازوالی : ناسپاسی
نامراد / ناشاد : جوانمرگ
نَتو : آدم قوی و تنومند
نَجَه : آب نبد جهت تغییر مسیر آب
نِزْم : مه صبحگاهی
نِظامی : نوعی زیرشلواری 
نُقُرما : هوای ابری و گرفته و مه آلود
نَلیچه : تشک رختخواب
نَلین : تشک
نِماشُم: اول تاریکی ، سر شب
نواسَه : نوه
نَوالَه : غذای سگ
نیم دار : کهنه
نیمکاله : نا تمام / ناقص
نیه : نیست
وَخِه : پا شو / برخیز
وِرخطا: هول، نگران
وِردُرُغ : بیهوده ، عبس
وُسْکَت : جلیقه
هَپَّو : ساده / خل
هُکّْکْ : سکسکه
همباغ : هوو / دوزن که شوهرمشترک دارند
هَمُذْقَر : همانقدر
هم‌زلف: باجناق
هوف : مُک (هوف کشیدن: مک زدن)
هولکی- با دستپاچگی و اضطراب..
یک دِکَّه : یک آن / یک لحظه
یکّک کردن: تنک کردن محصولات کشاورزی
یله : رها